پژوهش صرفی28: بررسی اصطلاح نحو و جدایی صرف و تصریف از آن

این مقاله تألیف جناب محمود سبط شیخ انصاری است که در ذیل آمده است:

بسم الله الرحمن الرحیم

بررسی اصطلاح نحو و جدایی صرف و تصریف از آن

مقدمه
نحو دارای دو معنی گوناگون است - چنانکه ازتعاریف و کتب متقدمین و متاخرین برمی آید -. متقدمان نحات آن را درمعنایی اعم از صرف و تصریف به کاربرده اند ،چنانکه شیخ رضی درشرح شافیه گفته است : " اعلم ان التصریف جزء من اجزاء النحو بلاخلاف " . و براین معنای مصطلح کتب خویش را نوشته اند و به همین خاطرست که کتب نحوی آنان مشحون ازمطالب صرفی ،از قبیل : نسبت ،جمع ،تصغیر ،اماله و.... و مطالب تصریفی ،از قبیل :اعلال ،ادغام،ابدال و...می باشد . بلکه دربعضی از آنها از مباحث اشتقاق هم ذکری به میان آمده است . الکتاب سیبویه ،جمل زجاجی ،خصائص ابن جنی ،مفصل زمخشری نمونه هایی از کتب مهم قدمای نحات است که این گفته را اثبات می کند . شاهد دردسترس همگان بر مدعا الفیه ابن مالک می باشد که دراول آن گفته : " مقاصد النحو بها محویه " حال آنکه درآن از مباحث جمع ،نسبت ،اماله و....وابدال ،ادغام ،اعلال و غیره سخن به میان آورده است ومتاسفانه بعضی ازشراح آوردن این مطالب را به گونه ای ناهمگون توجیه کرده اند.
اما درکتب نحوی متاخرین فقط مطالب مربوط به ترکیبات زبان عربی آمده مباحث صرف و تصریف در کتابهای مربوط به هریک به طور جداگانه آورده شده است.
آنچه که مشکل می نماید تفحص متتبع نوپاست که مطالب را در چه کتابی بیابد وازکجا استخراج نماید . به علاوه کتابداران ومسئولان کتابخانه ها نیز با این مشکل رو به رو هستند.
برای حل این مشکل سعی شد تا با تتبعی هرچند ناقص تاریخ جدایی صرف و تصریف از نحو بررسی شود تا آن عزیزان و دیگران را راهگشا باشد.
البته مقداری از مطالب در شماره بیست ویکم نشریه کیهان اندیشه تحت عنوان " علوم ادبی در زبان عربی " درسال هزار و سیصد و شصت و هفت به چاپ رسیده که اکنون با تتبع بیشتر و به صورت کاملتر و گونه ای مستقل از نظر می گذرد.

قم - محمود سبط شیخ انصاری