پایگاه تخصصی علم صرف (Arabic Morphology)

آشنایی با علم صرف، منابع، مقالات، پژوهشها، نرم افزارها و پایان نامه های صرفی

پایگاه تخصصی علم صرف (Arabic Morphology)

آشنایی با علم صرف، منابع، مقالات، پژوهشها، نرم افزارها و پایان نامه های صرفی

پایگاه تخصصی علم صرف (Arabic Morphology)
«اللهم عجّل لولیّک الفرج و اجعلنا من خیر انصاره و اعوانه»
پنجشنبه, ۱۴ شهریور ۱۳۹۲، ۱۰:۱۵ ب.ظ

مقاله صرفی 17: اجمالی در تاریخچه علم صرف

در پایگاه جامع علم صرف مقاله ذیل پیرامون تاریخچه علم صرف ثبت گردیده است:

تصریف (یا صرف ) ، بخشی از قواعد عربی در بارة ساختمان و ویژگیها و دگرگونیهای کلمات بدون نظر به ساختار جمله . تصریف در لغت به معنای گردانیدن ، بازگردانیدن ، منحرف کردن ، آشکار کردن و واضح گردانیدن است (بیهقی ، ج 1، ص 138؛ ابن منظور، ج 7، ص 328ـ 329).
هنگامی که لغت شناسان خواستند واژه ها را گردآوری کنند و ساختهای گوناگون آنها را توضیح دهند، قوانینی تدوین کردند تا بتوانند ساختمان کلمات را تجزیه و تحلیل کنند؛ بدینسان ، دانش تصریف یا صرف به وجود آمد. همانگونه که نحویان در گردآوری قوانین ساختاری زبان عربی تأثیری بسزا داشتند، کار دانشمندان علم صرف نیز درخصوص وضع قوانین ساختمان واژگان و چگونگی اشتقاق کلمات (اسم فاعل ، اسم مفعول ، مصدر میمی ، اسم زمان و غیره )، بسیار مهم بود؛ زیرا بدون تردید عربها از ابتدا همة مشتقات یک مادّه را به کار نمی بردند و وضع قوانین اشتقاق و قیاس ــ که معیارهای واژه سازی نیز بود ــ سبب اصلی گسترش لغویِ زبان عربی گردید. به نوشتة سیبویه در سدة دوم ، با بهره گیری از قوانین تصریف می توان واژه ای ساخت که در زبان وجود نداشته است ، آنگاه آن واژه را با مقیاسهای موجود در کلام عرب هماهنگ نمود. علم صرف ترازوی واژگان عربی است و به وسیلة آن ریشه از حروف زائدی که به آن افزوده شده شناخته می شود (ابن جِنّی ، التصریف ، ص 2؛ میدانی ، ص 27؛ تَهانَوی ، ج 1، مقدمه ، ص 20).

دانش تصریف در آغاز با نحو ــ که نقش واژگان را در جمله بررسی می کند ــ آمیخته و بخشی از این دانش بود و نحویانی چون سیبویه در آثار خود مباحث صرفی را در کنار مباحث نحوی مطرح می کردند (طنطاوی ، ص 26؛ نیز رجوع کنید به رضی الدین استرآبادی ، قسم 1، جزء 1، ص 6ـ7). پیروان مکتب کوفی بر آن اند که نخستین کسی که در این علم بحث مستقل کرد، معاذبن مسلم الهَرّاء (متوفی 187؛ همان ، ص 25)، دانشمند شیعی مذهب ، بود و گفته اند زمانی که ابومسلم ، معلم و مربی عبدالملک مروان (حک : 65ـ86)، بحثهای صرفی معاذ را شنید، او را هجو کرد و معاذ نیز به او پاسخ داد و ازینرو سیوطی ، معاذ را نخستین واضع علم تصریف معرفی کرده است ( رجوع کنید به 1384، ج 2، ص 290ـ291). نخستین بار در نیمة اول سدة سوم ، یکی از دانشمندان بصره به نام ابوعثمان بکربن محمد مازِنی (متوفی 249)، کتابی مستقل و درخور توجه در علم تصریف نگاشت که دانش گستردة او را در این زمینه نشان می دهد (حاجی خلیفه ، ج 1، ستون 412؛ کحّاله ، ص 143). پس از او، زَجّاج (متوفی 311) در آثار خود مباحث صرفی را مطرح کرد (طنطاوی ، ص 101ـ102). ابن جنّی (متوفی 392) کتابهای التصریف الملوکی و سرّالصناعة را تألیف کرد. در کتاب التصریف الملوکی پس از تعریف علم صرف ، مباحثی چون حروف زائد، ابدال ، حذف ، بنا و ادغام آمده است . شیوة این کتاب با دیگر کتابهای علم صرف متفاوت است . او همچنین کتاب المنصف را در شرح کتاب مازنی نوشت (کحّاله ، همانجا) و در آن پس از معرفی صرف به عنوان ترازوی زبان عربی ، ارتباط میان تصریف و اشتقاق و نحو و لغت را نشان داد و سپس به بیان مباحث صرفی در اسم و فعل پرداخت (ابن جنّی ، المنصف ، ج 1، ص 2). بحث «اشتقاق اکبر» را نخستین بار او مطرح نمود (سیوطی ، 1986، ج 1، ص 347؛ رجوع کنید به اشتقاق * ). ابوالحسن رُمّانی (متوفی 384) نیز کتاب الالف و اللامِ مازنی را شرح کرد (ابن ندیم ، ص 69). تألیف کتاب در زمینة صرف ادامه یافت و گروهی نیز به شرح و تفسیر و حاشیه نویسی بر آنها پرداختند و بدین ترتیب از اواخر سدة چهارم انبوهی کتاب در این خصوص پدید آمد، که الگوی بیشتر آنها آثار ابن جنّی بود. برخی از مهمترین این آثار عبارت اند از:

1) نزهة الطرف فی علم الصرف ، تألیف احمدبن محمد میدانی (متوفی 518)، عمدتاً در شرح اصطلاحات صرفی و بررسی مشکلات صرفی و اثبات مبانی پیروان مکتب بصره در علم صرف . دانشمندان بعدی نیز این شیوه را برگزیدند. 2) الشافیة فی التصریف ، اثر ابوعمرو عثمان بن عمر معروف به ابن حاجب (متوفی 646). این اثر با وجود شهرتش ، بازتاب دیدگاههای ابن جنّی در سرّالصناعة است ، اما بسیار خوب فصل بندی و تنظیم شده است . از میان شروح متعدد آن ، شرح رضی الدین اِسترآبادی (متوفی 686) و شرح فخرالدین جاربَردی (متوفی 742 یا 746) بسیار مورد توجه قرار گرفته اند ( رجوع کنید به حاجی خلیفه ، ج 2، ستون 1020ـ1022). 3) العِزّی فی التصریف ، اثر عبدالوهاب بن ابراهیم بن عبدالوهاب زنجانی (متوفی 655) که از کتابهای متداول درسی در مدارس قدیم بوده است (تنکابنی ، ص 40). 4) الممتع الکبیر فی التصریف ، تألیف ابن عصفور اندلسی (متوفی 670). ابن عصفور در مقدمة کتاب ، دانش تصریف را بسیار مهم و آن را ترازوی واژگان عربی و مقدّم بر دیگر دانشهای زبان عربی دانسته است ؛ زیرا در تصریف پیش از ورود به بحث ترکیب به شناخت کلمات پرداخته می شود و چون بخش گسترده ای از کلمات زبان با قیاس و اشتقاق به دست می آیند، از رهگذر تصریف می توان به آنها دست یافت (ص 31). وی لغزشهای فراوان دانشمندان را سبب ابهام و پیچیدگی این علم می داند (همان ، ص 32). مرجوع کنید بهلف در فصلهای سه گانة کتاب به فعلهای مجرد و مزید، حروف زائد، ابداع ، اعلال ، قلب و حذف پرداخته ، سپس در بخش «مسائل تمرین » مسائلی را برای ورزیدگی ذهن متعلمان مطرح کرده است . 5) ایجاز التعریف بعلم التصریف ، تألیف ابن مالک (متوفی 672). وی کتاب لامیة الافعال و بخش پایانی الفیه اش را نیز به تصریف اختصاص داده است . 6) عقود الجواهر ، از احمدبن محمودبن عمرالخجندی / الجَندی (متوفی 700). 7) النجاح فی التصریف ، اثر حسام الدین حسین بن علی سِغناقی (متوفی 711). 8) العُنقود الزواهر فی نظم الجواهر ، اثر علی بن محمد مشهور به قوشجی (متوفی 879). 9) التعریف فی نظم التصریف ، اثر حسین بن علی حِصْنی (متوفی 971؛ رجوع کنید به کحّاله ، ص 143ـ147). آثار صرفی متأخران نیز غالباً تقلیدی از آثار متقدمان است .

ابن جنّی بر آن است که تنها با شناخت تصریف می توان بر علم اشتقاق آگاهی یافت و تصریف و اشتقاق با یکدیگر پیوندی نیرومند دارند ( المنصف ، ج 1، ص 2ـ4).

به طورکلی در کتابهای علم تصریف به دو مبحث پرداخته می شود: 1) بررسی تغییرات و دگرگونیهای ظاهری یک واژه که یا به منظور ارائة معنایی جدید صورت پذیرفته ، مانند تغییر فعل از مجرد به مزید (مثل خَرَجَ: خارج شد، أخرج : خارج کرد)، یا برای دست یافتن به مباحث صرفی است که در جمله ها و عبارتها از آنها استفاده می شود، مانند مذکر و مرجوع کنید بهنث شدن فعل «حَضَرَ» در «حَضَرَمحمد و حَضَرَتْ فاطمة ». مهمترین بابهایی که در دانش تصریف در بارة آنها بحث و بررسی می شود، عبارت اند از: مشتقات و تقسیمات فعل (تقسیم به حسب زمانهای مختلف ، متعدی و لازم ، معلوم و مجهول ، و...) و تقسیمات اسم (معرفه و نکره ، متصرف و غیرمتصرف ، نسبت ،...). 2) مباحثی که صرفاً به دگرگونیهایی می پردازند که هیچگونه ارزش معنایی نداشته و غالباً از ویژگیهای حروف عربی نشئت می گیرند، مانند شناخت حروف زائد از اصلی ، اعلال ، ابدال ، ادغام و غیره (ابن هشام ، ج 4، ص 360؛ محمد کمال بشر، ص 110ـ131).

منابع : ابن جنّی ، التصریف الملوکی ، چاپ محمدسعید نعسان حموی ، مصر ] بی تا. [ ؛ همو، المنصف ، چاپ ابراهیم مصطفی و عبداللّه امین ، قاهره 1954ـ1960؛ ابن عصفور، الممتع الکبیر فی التصریف ، چاپ فخرالدین قباوة ، لبنان 1996؛ ابن منظور؛ ابن ندیم ؛ ابن هشام ، اوضح المسالک الی الفیة ابن مالک ، چاپ محمد محیی الدین عبدالحمید، قاهره 1386/ 1967، چاپ افست قم 1366 ش ؛ احمدبن علی بیهقی ، تاج المصادر ، چاپ هادی عالم زاده ، تهران 1366ـ 1375 ش ؛ محمدطاهربن فرج اللّه تنکابنی ، «کتب درسی قدیم »، چاپ ایرج افشار، در فرهنگ ایران زمین ، ج 20 (1353 ش )؛ محمداعلی بن علی تهانوی ، موسوعة کشاف اصطلاحات الفنون و العلوم ، چاپ رفیق العجم و علی دحروج ، بیروت 1996؛ حاجی خلیفه ؛ محمدبن حسن رضی الدین استرآبادی ، شرح شافیة ابن الحاجب ، چاپ محمد نورالحسن ، محمد زفزاف ، و محمد محیی الدین عبدالحمید، بیروت 1395/1975، چاپ افست تهران ] بی تا. [ ؛عبدالرحمان بن ابی بکر سیوطی ، بغیة الوعاة فی طبقات اللغویّین و النّحاة ، چاپ محمدابوالفضل ابراهیم ، قاهره 1384؛ همو، المزهر فی علوم اللغة و انواعها ، چاپ محمداحمد جادمولی ، محمد بجاوی ، و محمد ابوالفضل ابراهیم ، قاهره ] بی تا. [ ؛ محمدعیاد طنطاوی ، نشأة النحو و تاریخ اشهر النحاة ، چاپ سعید محمد لحام ، بیروت 1997؛ عمر رضا کحّاله ، اللغة العربیة و علومها ، دمشق 1391/ 1971؛ محمد کمال بشر، «مفهوم علم الصرف »، مجلة مجمع اللغة العربیة ، ج 2 (رمضان 1389)؛ احمدبن محمد میدانی ، نزهة الطّرف فی علم الصّرف ، چاپ یسریه محمدابراهیم حسن ، قاهره 1997.


موافقین ۰ مخالفین ۰ ۹۲/۰۶/۱۴

نظرات (۳)

خیلی عالی بود احسنت
پاسخ:
سلام از یاردید شما و ابراز محبتتان متشکرم
۱۷ بهمن ۹۵ ، ۱۹:۵۵ سید عبدالله حسنی
عالی بود

۲۴ شهریور ۹۷ ، ۱۷:۱۸ وب سایت انکوباتور
جالب بود

ارسال نظر

ارسال نظر آزاد است، اما اگر قبلا در بیان ثبت نام کرده اید می توانید ابتدا وارد شوید.
شما میتوانید از این تگهای html استفاده کنید:
<b> یا <strong>، <em> یا <i>، <u>، <strike> یا <s>، <sup>، <sub>، <blockquote>، <code>، <pre>، <hr>، <br>، <p>، <a href="" title="">، <span style="">، <div align="">
تجدید کد امنیتی