پژوهش صرفی 3: اصطلاحات مفرد

مفرد در لغت، اسم مفعول از باب افعال است:

«هو فی اللغة اسم مفعول من أفرد الشیء: جعله فرداً أو عزله.»[1]

عنوان مفرد در ادبیات عرب (اعمّ از صرف و نحو) دارای شش اصطلاح به شرح ذیل است:

پژوهش صرفی 2: سه اصطلاح درباره کلمه صرف

کلمه صرف در ادبیات عربی (اعم از صرف و نحو) در سه معنی به کار می‏رود:

1.    تنوین صرف: تنوین صرف یا همان تنوین امکنیّت یا تنوین تمکین، تنوینی است که به آخر برخی اسماء معرب ملحق می‏گردد و این نوع کلمات به دلیل قبول تنوین صرف، منصرف نامیده می‏شوند، و در مقابل، کلماتی که این نوع تنوین را قبول نمی‏کنند، غیر منصرف نامیده می‏شوند.

2.    علّتی برای نصب: کوفیون گاه در توجیه نصب برخی کلمات می‏گویند: «انّه منصوب علی الصرف»؛ مثلاً در توجیه نصب فعل دوّم در عبارت «لا تأتینا فتحدّثَنا» می‏گویند منصوب بر صرف است؛ یعنی فعل دوّم رویگردان شده از عامل فعل اوّل و لذا مجزوم نشده است، و از سوی دیگر مستأنَف هم نیست، و از این جهت مرفوع نشده است. می‏ماند حالت نصب، لذا منصوب شده است.[1]

3.   علم صرف: «علم صرف که به آن علم تصریف نیز می‏گویند علمی است که از ساختار کلمه و از تغییراتی که در کلمات رخ می دهد، بحث می‏کند.»[2]

---

[1]. انتساب این توجیه به کوفیون در برخی منابع آمده است؛ به عنوان نمونه رک: إعراب القرآن (نحاس)، ج‏1، ص: 50، ذیل آیه 42 سوره بقره و ج1 ص 182، ذیل آیه 142 سوره بقره؛ البحر المحیط فی التفسیر (أبوحیان اندلسی)، ج‏7، ص: 521 و روح المعانی فی تفسیر القرآن العظیم (محمود آلو.سی)، ج‏9، ص: 15.

[2]. طباطبایی، سیّد محمّد رضا، صرف ساده، ویرایش، 1392، ص 49.

پژوهش صرفی 1: علم صرف یا تصریف؟ تفاوت یا ترادف دو اصطلاح؟

در کتاب صرف ساده، فصل اوّل از مقدّمه، چنین آمده است: 

علم صرف که به آن علم تصریف نیز میگویند علمی است که از ساختار کلمه و از تغییراتی که در کلمات رخ می دهد، بحث می کند.

(طباطبایی، سیّد محمّد رضا، صرف ساده، ویرایش، 1392، ص 49)

امّا آیا به راستی صرف با تصریف مترادف است؛ علاوه بر نویسنده صرف ساده، برخی مؤلّفین در حوزه صرف نیز این دو اصطلاح را مترادف دانسته اند. [رک: حملاوی، أحمد، شذ العرف فی فنّ الصرف، ص 9 ] استاد جمالی نیز در کتاب صرف جامع کاربردی می نویسد: